موقعيت كاروان‌سراي مرنجاب در مركز ساحل جنوبي درياچه‌ي نمك قم مشخص شده است.


     به بيست و يكمين بخش از بيابان‌نامه‌ي خود رسيدم؛ بيابان‌نامه‌اي كه به بهانه‌ي «سال جهاني بيابان و بيابان‌زايي» آغاز شد و امروز، روايت آن در واپسين روزهاي سال 2006 مي‌رود تا به نقطه‌ي پايان نزديك شود ...
      شنبه (9/2/1385) به سوي كاشان به راه افتاديم و بعد از گذر از چوپانان، الله‌آباد، چاه خربزه، چاه گربه، به انارك رسيديم، شهري زيبا – موسوم به شهر معادن - كه حصارهاي گلي قلعه‌ي كهن آن چشم‌اندازي باستاني و اصيل به آن بخشيده بود.
سپس با طي كردن حدود 250 كيلومتر و عبور از شهر‌هاي نائين، اردستان و بادرود به كاشان رسيديم و در بعدازظهر همان روز هماهنگي‌هاي لازم با آقاي مهندس ابطحي، مسئول جديد ايستگاه – كه به تازگي و پس از بازنشستگي آقاي مهندس صالحي، مسئوليت اداره‌ي آن را بر عهده گرفته بودند -  به انجام رسيد. فرداي آن روز به اتفاق آقاي مهندس كياني‌پور از همكاران صميمي ايستگاه كاشان با گذر از آران و بيدگل  (شمالي‌ترين شهر استان اصفهان) و مزارع چهارطاقي به سوي كوير مرنجاب و بازديد از بزرگترين عمارت ماسه‌اي كشور (ريگ‌بلند يا بند ريگ) حركت كرديم. گفتني آنكه نام آران را به يکي از بزرگان ايران باستان به نام «آران بن قاسان» که باني اين آبادي بوده است، نسبت مي‌دهند و بيدگل را – كه در گذشته از آران جدا بوده است - به «بي بي گل»، دختر يکي از سرداران مغول منسوب مي‌دانند. دست آخر آنكه كوير زيباي مرنجاب از شرق به دشت کوير و از جنوب شرقي به دو کوه يخاب و کوه لطيف منتهي مي‌شود.

 گود عروس

گودالي مشهور به چاه عروس در مسير چهارطاقي به مرنجاب

        به طور كلي، مجموعه‌ي كوير مرنجاب، درياچه‌ي نمك قم و ديواره‌هاي مواج ريگ‌بلند سامانه‌ي پرشكوه و كم‌نظيري را آفريده‌اند، كه هر كويرنوردي را مجذوب خود خواهد ساخت. بخصوص اگر به اين مجموعه، كاروان‌سراي زيباي مرنجاب را نيز بيافزاييم.


ديواره‌ي شمالي كاروان‌سراي مرنجاب (11 صبح يكشنبه، 11/2/1385)


      كاروان‌سراي مرنجاب يكي از كاروان‌سراهاي معتبر دوران صفوي است كه با قدمتي بيش از 350 سال در 200 کيلومتري جنوب غربي تهران يا 70 كيلومتري شرق كاشان، در موقعيت جغرافیایی 34 درجه و 7 دقيقه عرض جغرافيايي و 51 درجه و 48 دقيقه طول جغرافيايي، در ارتفاع ٨١٠ متري از سطح درياي آزاد در ساحل جنوبي درياچه‌ي نمك قم قرار گرفته و به منظور استفاده‌ي كاروان‌هاي راه سياه‌كوه و جاده‌ي كوير نمك شاه عباسي احداث گرديده است. اين كاروان‌سرا در ميان كوير با گچ و آجر و دركمال استحكام ساخته شده و داراي اتاق ها و اصطبل‌هاي متعدد و 6 برج است.


سردر ورودي كاروان‌سراي مرنجاب


تپه‌هاي ماسه‌اي مرنجاب و ردپای سوسک مرنجاب!


تپه‌هاي عظيم ريگ‌بلند و علی کریمی بر بلندای آن

 

     در پي عبور از كاروان‌سرا، در فاصله‌ي تقريباً 12 کيلومتري از شرق آن، به چشم‌اندازي سراب‌گونه از تپه‌هاي ماسه‌اي عظيم و زيباي مرنجاب، موسوم به «ريگ بلند» يا «بند ريگ» رسيديم که تا خط ساحل درياچه امتداد دارند و از جاذبه‌هاي بسيار برجسته‌ي اين ناحيه به شمار مي‌آيند. ريگ بلند، يكي از معروفترين و بزرگترين ريگزارهاي ايران، منطقه بادرفتي وسيعي است كه جولانگاه تپه‌هاي ماسه‌اي متحرك است.اين منطقه از شمال و شمال شرق شهر آران و بيدگل تا ساحل جنوبي درياچه‌ي قم، جايي كه كاروان‌سراي مرنجاب احداث شده، تقريباً تمامي وسعت سياسي شهرستان را پوشانده است. اين تپه‌هاي شني در محدوده‌اي تقريباَ وسيع و با شيب‌هاي تند مکان بسيار مناسبي براي آن دسته از عکاساني است که به سوژه‌هاي بديع و جذاب در طبيعت علاقه‌مند هستند.

سرابي زيبا؛ نقطه‌ي انتهايي ريگ بلند در ساحل شرقي درياچه‌ي نمك

بخصوص پس از بارندگي‌هاي اخير و شادابي گونه‌هاي علفي و درختچه‌هاي تاغ بيش از پيش به چشم مي‌آيد. البته در فصل تابستان، مارهاي غير سمي و گهگاه سمي در اين تپه‌هاي شني ديده مي‌شوند که ممکن است براي آن ها مشکل آفرين شود!


ساحل شرقي درياچه‌ي نمك از چشم‌انداز ريگ‌بلند


سرانجامي قابل پيش‌بيني و مضحك از هماوردي بشر با طبيعت (تلاش براي روياندن حاشيه‌ي شور درياچه با استفاده از نهال‌كاري در رديف فارو‌هاي حفر شده)

- سازوكارِ قليايي شدن زمين‌هاي اطراف درياچه‌ي نمك در اثر انتقال ذرات نمك از سطح آن؛ تلفيقي از بيابان‌زايي طبيعي و انساني
    اغلب اراضي كويري و بياباني به دليل شدّت تبخير و كمي بارندگي، شور و غيرقابل كشت هستند. در روسيه به اين نوع زمين‌ها كه از خاك‌هاي بسيار شور تشكيل شده‌اند، سولونچاك گويند. اين خاك‌ها معمولاً داراي املاح سديم هستند. اهميت انتقال املاح از طريق بادهاي فصلي، بسيار زياد بوده و باعث مي‌شوند تا خاك‌هاي حاصلخيز در اندك مدّتي به زمين‌هاي بي‌بهره بدل شوند. رجايي (1373) گزارش مي‌دهد كه «در يكي از استپ‌هاي روسيه از سطح 6 كيلومتر مربع سولونچاك، ظرف يك ساعت متجاوز از 7200 تن نمك محلول به وسيله‌ي باد حمل شد كه اين مقدار نمك مي‌تواند 45 هكتار از زميني مرغوب را به شوره‌زار بدل سازد.»


چندضلعي‌هاي مشهور درياچه‌ي نمك قم (ساحل شرقي) – تكير


     چندضلعي‌هاي منظمي كه بي گمان در شمار مشهورترين، زيباترين و در عين حال پر راز و رمزترين شناسه‌هاي ديداري درياچه‌ي نمك قم قرار دارد كه نه‌تنها تصاوير آنها را بارها و بارها در سايت‌هاي گوناگون و رسانه‌هاي نوشتاري ديده‌ايم، بلكه يكي از لوكيشن‌هاي كليدي آثار سينماي عرفاني و مذهبي نيز محسوب مي‌شوند. به گفته‌ي دكتر بتولي، همكار عزيز ايستگاه تحقيقات كاشان : اين چند ضلعي‌ها برحسب ميزان محمولات محلول و معلق، در انواع مختلفي از چاله‌هاي تدفيني بوجود مي‌آيند. به ديگر سخن، زماني كه مواد محلول نسبتاً فراوان باشند، بر روي گل‌هاي رسي، قشري سخت تشكيل مي‌دهند كه گل را از خشك شدن حفظ كرده و با كندكردن فرآيند خشك شدن، گاهي سبب تشكيل چندضلعي‌هايي در قشر سخت نمكين مي‌شوند. در حقيقت، هر چه دماي هوا بالاتر مي‌رود، تبلور نمك نيز بر رس فشار بيشتري ‌آورده و آن را متورم مي‌سازد. در نتيجه چين‌هايي باشعاع زياد و طول موج تقريبي ٤٠٠متر بوجود مي‌آورد كه پس از استقراق، مجدداً در محل‌هاي مختلف تشكيل مي‌شود. ورقه‌هايي از نمك با برآمدگي‌هاي كوچك رسي كه گاهي برفي از نمك بر روي آن ديده مي‌شود و گاهي نيز به صورت دانه دانه خود را نشان داده و مناظر بديعي را مي‌آفرينند. گفتني آنكه اين برآمدگي‌هاي دانه‌اي در معرض بادخوردگي قرار داشته و از طرفي، خشك شدن نيز موجب تشكيل چند ضلعي‌هايي در رس مي‌شود كه پوشش نمك را هم قطع مي‌كند. در اين صورت چهره‌اي از تكير تشكيل مي‌شود. محققين تركمنستاني نيز از جمله ويژگي‌هاي بارز چاله‌هاي تشتكي شور و رسي را بدين صورت ارايه داده‌اند كه سطح اين مناطق خشك شده و به صورت شكاف‌هايي در مي‌آيد. تبخير آب شور مابين شكاف‌هاي چند ضلعي‌ها، منجربه باقي ماندن تجمع نمك مخصوصاً در مرز چند ضلعي‌ها به نحوي بارز و نمايان ديده مي‌شود.

تصوير چند‌ضلعي‌ها در ارديبهشت‌ماه 1385 و پيش از گرم‌شدن كامل هوا – ساحل جنوب شرقي درياچه


     شايان ذكر آنكه اصولاً كويرها در ايران مركزي از گسترش چشمگيري برخوردار هستند. اين نواحي كه معمولاً پست‌ترين نقاط توپوگرافي منطقه نيز محسوب مي‌شوند، نقطه‌ي انتهايي يا پاياب آبخيز به شمار رفته و بدين‌ترتيب، پيوسته در معرض تغذيه از سيلاب‌هاي مناطق بالادست هستند. در نتيجه اغلب اين نواحي در زمستان‌ها به زير آب مي‌روند و مقادير متنابهي از انواع نمك‌هاي محلول بدان وارد مي‌شود. امّا در فصل گرما و تابستان، فرصت خشك شدن بوجود مي‌آيد و همراه با آن، فرآيند تشكيل پوسته‌ها و چند ضلعي‌ها آغاز مي‌گردد. بنابراين مي‌توان نتيجه گرفت كه تكيرها از تبخير آب سطحي نتيجه مي‌شوند و اغلب در نواحي‌اي استقرار مي‌يابند كه هم در معرض سيل‌هاي نسبتاً عظيم قرار داشته باشند و هم از تابستان‌هايي بسيار گرم برخوردار باشند.

درست در جايي از ساحل درياچه كه گمان نمي‌برديم، بتوان جنبنده‌اي را يافت، با يك مارمولك نسبتاً بزرگ مواجه شديم.


يكي دیگر از اهالي مفيد و هميشگي مرنجاب! (ساحل شرقي درياچه در تكير) مارمولك‌ها در دنيا از اندازه ۲ سانتي متر (گكوهاي پلنگي) تا حدود ۵/۳ متر (اژدهاي كومودو) ديده مي‌شوند. از آنجايي كه مارمولك‌ها از بندپايان تغذيه مي‌كنند، بنابراين يكي از مؤلفه‌هاي طبيعي و مؤثر كنترل‌كننده‌ي جمعيت بندپايان به حساب ‌آمده و از لحاظ بوم‌شناختي - در هرم كارمايه - داراي ارزش بالايي هستند.