معرفی زيرحوضه‌ي قره­چای (همدان) - 3

دوّمين زيرحوضه‌ي محدوده‌ي مورد مطالعه از نظر وسعت، آبخيز قره­چای است که افزون بر 1783325 هکتار وسعت داشته (معادل 2/19 درصد از کل آبخيز درياچه‌ي نمک) و در داخل ارتفاعات واقع بين البرز مرکزی و زاگرس قرار گرفته است. اين زيرحوضه در تقسيم­بندی طرح جامع آب کشور به عنوان زيرحوضه‌ي شماره‌ي 4 از حوضه‌ي هفتم مطالعاتی و با کد 4-1-7 مشخص شده است. بلندترين نقطه‌ي اين زيرحوضه کوه الوند با 3580 متر ارتفاع از سطح دريا بوده و کمينه‌ي ارتفاعی آن هم 864 متر است. قره­چای از دو شاخه‌ي اصلی جنوبی (رود شراء از ارتفاعات دشت شازند اراک) و غربی (از اتصال شش رود کوچک از دامنه‌ي شمالی الوند[1]) سرچشمه گرفته و پس از بهم­پيوستن شاخه­های مزبور در شمال شرق استان همدان[2] (در انتهای دشت کبودرآهنگ و رزن)، به فاصله‌ي 120 کيلومتر از مغرب به مشرق جريان يافته و در حدود 30 کيلومتری جنوب غربی ساوه وارد دشت می­شود تا در نهايت به درياچه‌ي قم منتهی گردد[3].

يک نکته‌ي جالب در مورد استان همدان وضعيت تقسيم آب حوضه­های آبخيز اصلی آن است که سيمايي اختصاصی به آن داده است. در حقيقت، استان همدان در محدوده‌ي سه حوضه‌ي آبخيز عمده‌ي كشور قرار دارد؛ به نحوی که هر يك از رودهاي گاماسياب[4]، قره­چاي و تلوار به ترتيب به حوضه‌ي آبخيز خليج فارس و درياي عمان، حوضه‌ي آبخيز مركزي و حوضه‌ي آبخيز درياي مازندران تعلق دارند. با اين وجود، استان مزبور همواره از کمبود منابع آبی در مضيقه بوده و در بعضي از مناطق مثل دشت­هاي قهاوند، رزن- فامنين، كبودرآهنگ و همدان - بهار، که در گذشته‌ي نه­چندان دور، وضعيت مطلوبي داشته­اند، در سالهاي اخير به دليل بهره­برداري بي­رويه، سطح آبهاي زير­زميني در اين دشتها با كاهش شديد مواجه شده و وضعيت بحراني پيدا كرده­اند.

مشكلات تأمين آب در سطح استان دو نوع است: مشكلات طيبعي و مشكلات اجرايي.

الف) مشكلات طيبعي: اين مشكلات عمدتاً به عوامل نامساعد طبيعي مربوط مي­شوند. مانند: توزيع نامناسب زماني بارش، توزيع نامناسب مكاني بارش، پوشش فقير گياهي در اراضی بالادست آبخيز، شوري آب در بخشي از مناطق استان مثل قسمت­هايي از دشت قهاوند، وضعيت خاص ناهمواري­هاي استان كه باعث مي­شود همه‌ي رودها به خارج از استان سرايز شوند و هيچ رودي به استان وارد نشود و....

ب) مشكلات اجرايي: اين مشكلات بيش­تر به نحوه‌ي بهره­برداري از منابع آب استان مرتبط است كه از جمله‌ي آنها مي­توان به سامانه‌ي قديمي آبياري (اتلاف آب در شبكه­هاي انتقال، رو باز بودن نهرها و تبخير شديد آب، اتلاف آب توسط گياهان هرز كنار نهرها و روش آبياري غرقابي)، سامانه‌ي سنتي بهره­برداري (احداث بندهاي خاكي و چوبي ناپايدار كه در نخستين رخداد سيل از بين رفته و در نتيجه، نهرها پر از رسوب مي­شوند)، آشنا نبودن كشاورزان با شيوه­هاي آبياري كم مصرف (مثل آبياري باراني و قطره­اي)، خشك شدن و كم آبي يا تخريب قنات ها در اثر بي توجهي يا حفر بي رويه‌ي چاه­هاي عميق و نيمه­عميق و سرانجام وجود خرده مالكي (يك پارچه نبودن زمين­هاي كشاورزي كه باعث كاهش بازدهي آبياري مي­شود) اشاره کرد.


[1] اين شاخه­ها پس از اتصال با هم، به سمت مشرق تغيير جهت داده و در دشت رزن و بهار به نام سيمينه­رود ناميده می­شود که منطقه‌ي مور بحث مورد بازديد اعضای گروه هم قرار گرفت. حوضه سيلابي كبودرآهنگ به مساحت 273000 هم يکی ديگر از مناطق مورد بازديد بود که برپايه‌ي برخی از مطالعات انجام شده، دست­کم 4 واحد از مجموع 9 واحد آب­شناختی آن به مساحت 103 هزار هکتار، در شمارِ سيل­خيزترين نقاط آبخيز قره­چای محسوب می­شوند. در اين ميان، نقش زراعت ديم، احداث جاده و پلها، در بروز اين رخداد قابل توجه ذکر شده است (ايلدرمی، 1378). همچنين شواهدی از وجود عناصر سنگين نظير سرب و کادميوم در آب قره­چای به اثبات رسيده است (سمايي، 1378).

[2] استان همدان به وسعت 19547 كيلومتر مربع (2/1 درصد از مساحت کشور) از شمال به استان زنجان و قزوين، از جنوب به استان لرستان، از مشرق به استان مركزي و از مغرب به استانهاي كرمانشاه و كردستان محدود مي­شود. بر اساس آخرين تقسيمات كشوري ( سرشماري سال 1375 و اصلاحات بعدي) شامل 8 شهرستان، 21 شهر، 20 بخش، 71 دهستان و 1120 روستا است و نرخ باسوادی آن با اندکی کاهش نسبت به استان قزوين، 3/77 درصد اعلام شده است (مرکزآمار ايران، 1383).

[3] البته قبل از آن و در محل تنگه‌ي وفرقان، واقع در 25 کيلومتري شهر ساوه و در حدود 150 کيلومتري جنوب غربي تهران سد نسبتاً بزرگی به نام ساوه، بر روی رود­خانه‌ي قره­چاي احداث شده که مساحت درياچه‌ي آن به 850 هکتار می­رسد.

[4] رودخانه‌ي گاماسياب مهمترين رود و منبع آب سطحی استان همدان محسوب شده و يكي از طويل­ترين رودخانه­هاي كشور محسوب مي­شود كه از دره­هاي جنوبي كوه الوند سرچشمه گرفته و تا باتلاقهاي هورالعظيم در استان خوزستان پيش مي­رود.