مهار بيابان‌زايي

چهارده سال پیش، رهبران جهان به توصیه‌ي نخبگان خویش که در همایش ریو، گردِ هم جمع شده بودند، تصمیم گرفتند تا پای پیمانی را امضاء کنند که آرمانش، اجرایی­کردن و تحقق دریافت‌های مندرج در بند پانزدهم از دستور 21 بود؛ پیمانی که به کنوانسیون تنوع زیستی[1] مشهور گشت. سه هدف عمده‌ي این پیمان را باید: حفظ تنوع زیستی، استفاده‌ي پایدار از گونه­ها و سهیم­شدن عادلانه و برابر در مزایای حاصل از کاربرد منابع ژنتیکی دانست. جمهوری اسلامی ایران نیز، مانند اغلب کشورهای جهان، سرانجام چهار سال پس از تصویب آن، در ششم خردادماه سال 1375 با موافقت مجلس شورای اسلامی به کنوانسیون مزبور ملحق و ملزم به پیگیری مفاد آن شد. چهار سال پيش در حالی که کنوانسیون، دهمین سال حیات خویش را سپری می­کرد، تنوع زیستی چنان اهمیت یافته و افکار عمومی را متوجه خویش ساخته بود که به ناچار، سران شرکت­کننده در اجلاس ژوهانسبورگ، چاره­ای نداشتند جز آنکه یکی از نخستین دستوراتِ مربوط به نخستین روز اجلاس در 26 آگوست سال 2002 را به این موضوع اختصاص داده[2] و با امضای بند 42 از بیانیه‌ي پایانی همایش،  التزام خویش را در کاهش روند تحديد تنوع زیستی تا سال 2010 میلادی به رأی­دهندگان خویش ثابت کنند.  

امّا چرا و چگونه تنوع زیستی توانست اینگونه شتابان، در طول کمتر از دو دهه از موضوعی صرفاً مورد علاقه‌ي مراکز دانشگاهی و آکادمیک، به سطح جامعه آمده و دارای چنان اعتبار و وزنی در مناسبات سیاسی حاکم بر کشورها و سازمان‌های جهانی شود که در شمارِ یکی از اصلی­ترین وعده­های انتخاباتی داوطلبان ورود به مراکز قدرت در بسیاری از کشورها، به ویژه ممالک شمال جای گیرد؟ تنوع زیستی، واجد کدامین ارزش ناهمتایی است که متناسب با ارتقاءِ شاخص‌های توسعه‌ي انسانی در هر کشور، میزان علاقه­مندی و توجه به آن نیز فزونی می­یابد؟ و سرانجام آنکه چگونه با کمترین تردیدی می‌توان بر این باورِ سترگ پای فشرد که تنوع زيستي در شمارِ مهمترين  شناسه‌هاي كيفيت زيست در  زیست­سپهر[3] محسوب مي‌شود؟ باوری که اجماع جهانی در مورد  آن، چنان همه­گیر به نظر می­رسد که به دشواری بتوان جریانی فکری یا صاحب­نظری را در برابرِ آن تصور کرد.

راست آن است که هر چه گوناگوني و پايداريِ چهره‌هاي متنوع حيات بيشتر و تضمین­یافته­تر باشد، مي‌توان به دورنماي بقای زيست‌بوم‌هاي زميني اميدوارتر بوده و با اطميناني بيشتر و اراده­ای راسخ‌تر، براي آينده‌اي دوردست‌تر برنامه‌ريزي كرد. بنابراین گزاف نخواهد بود، اگر ادعا شود: درجه‌ي پایداری تمدّن انسانی، متناسب با اهمیتی خواهد بود که در فرهنگ جهانی، نسبت به حراست از تنوع زیستی وجود خواهد داشت؛ بر این بنیاد، انتظار می­رود، هرچه گرایه­های زیست­محیطی و ملاحظات متأثر از تنوع زیستی، به صدرِ اولویت‌های راهبردی و سیاست‌های کلانِ توسعه‌ي جامعه نزدیک­تر شود، می­توان به پایداری زیست در آن جامعه هم، امیدوارتر بود.

در بیان دلایل اهمیت استثنایی تنوع زیستی، کافی است عواقب دهشتناکِ زوال آن را با پیامدهای زیانبارِ ناشی از هر بحران متصورِ دیگری در محیط­زیست، مقایسه کنیم؛ کدام بحران زیست­محیطی دیگری را در جهان می­توان سراغ گرفت که اثراتی پایدارتر از نابودی تنوع زیستی برجای گذارد؟  می­توان روزی را فرض کرد که در آن، جامعه‌ي جهانی سرانجام به صرافتِ تغییر و تحولی بنیادی در نگرشهای جاه­طلبانه و خودمحورانه‌ي خویش رسیده و در طول یک قرن آینده بسیاری از چالشهای زیست­محیطی پیش رو، نظیر تغییر اقلیم، اُفت کمی وکیفی آبهای شیرین، فروسایی حاصلخیزی خاک و پارگی لایه‌ي اُزُن را مهار یا ریشه­کن سازند؛ ولی وجود چنین اراده و اجماعِ فرضی جهانی، آیا می­تواند در مورد تنوع زیستی هم مؤثر باشد؟! بی­گمان پاسخ منفی است؛ زوال تنوع زیستی و محو هر گونه‌ي گیاهی یا جانوری یا چشم­اندازهای ناهمتای طبیعی، مانند سوختن کتابی خطی و یگانه­ است که دیگر بازسازی­اش امکان­پذیر نبوده و نابودی آن همیشگی و مانا خواهد بود.این، همان واقعیتی است که متناسب با فربگی میانگین داناییِ هر ملتی، بر شمارِ افرادی که به صف طویل پاسدارانِ این ارزشِ غیرقابل جایگزین می­پیوندند، افزوده می­شود. منظرِ دیگری که ممکن است در پالایش نگاه به تنوع زیستی و درک بهتری از جایگاه  آن یاری رساند، توجه به این واقعیت است که برخلاف برداشت رایج و عمومی موجود، تنوع زیستی، تنها به تفاوت و گونا­گونی گونه­ها در موقعیت‌های متنوع بوم­شناختی، از توندراهای قطب شمال گرفته تا کویرهای سوزان عرض‌های میانی و جنگل‌های بارانی استوایی و حتی اعماق اقیانوس‌ها محدود نمی­شود؛ در واقع، هنگامی که از تنوع زیستی سخن به میان می­آید، می­بایست دامنه‌ي فراخ­تری، از تفاوت‌های موجود در کدهای ژنتیکی موجودات زنده گرفته تا مناظر گوناگون و فرآیندهای سازنده‌ي یک بوم­سازگان را در نظر گرفت؛ دریافتی که به درستی در تعریف علمی تنوع زیستی مندرج در پیمان (کنوانسیون) تنوع زیستی  (CBD)نیز، گنجانیده شده است[4].