پژوهش­ها و مطالعات تجربی فراوانی انجام شده تا ثابت کنند که بين رشد اقتصادی و کيفيت محيط­زيست می­تواند رابطه­ای مثبت هم وجود داشته باشد؛ به شرط آنکه برتری با رويکرد دانايي­محوری در مناسبات اقتصادی باشد. از آن جمله، تجربه‌ي کشورهای صنعتی حاکی از امکان هماهنگی رشد اقتصادی با مديريت زيست­محيطی است[1]؛ روند کاهنده‌ي شدت کارمايه[2] در اين کشورها، مهر تأييدی است بر واقعيت پيش­گفته. در يكي از آخرين گزارش‌هاي توسعه‌ي انساني سازمان ملل متحد نيز، مقاله‌اي از نظريه‌پردازي برجسته آمده كه در فرازي از آن مي‌خوانيم: «در سطوح درآمدي پايين و مراحل نخستين توسعه، رشد درآمد با ميزان بالاتر تخريب محيط‌زيست همراه است، امّا از آستانه‌اي به بعد، درآمد بيشتري به بهبود محيط‌زيست اختصاص مي‌يابد (پانايوتو[3]، 2002).» اندكي پيشتر از اين سخن هم، دبير پيمان (كنوانسيون) مبارزه با بيابان‌زايي سازمان ملل[4]، به صراحت پيكار با بيابان‌زايي را همان پيكار با فقر معرفي ‌كرده[5] و معتقد است که جريان‌های کاهنده‌ي کارايي سرزمين با ريشه­کنی فقر کاملاً مهار ­شده و کیفيت محيط­زيست ارتقاء می­يابد. در واقع نگرش اين دو، جملگی تأييد ديگری است بر «پندارينه‌ي انتقال زيست­محيطی[6]» يا «منحنی زيست­محيطی کوزنتز[7]» (EKC) که حدود نيم­قرنِ پيش، سبب اهدای جايزه‌ي نوبل اقتصاد به خالقش شد[8]. با اين وجود و برکامه‌ي چنين دانستگی ارزشمندی، هنوز هم نمی­توان با قطعيت کامل از اين نظرّيه دفاع کرد؛ چرا که بر پايه‌ي ستاده­های حاصل از پاره­ای مطالعات تجربی که در دهه‌ي اخير به انجام رسيده، حمايت بلاشرط از اين فرضيه با پيچيدگي‌های فراوان و پيش­بيني ­نشده­ای روبرو است. به عنوان مثال در حالی که به نظر می­رسد رابطه‌ي EKC برای  SO2صادق باشد، در مورد آلاينده‌ي ديگری نظير CO2، تمام مطالعات نشان می­دهند که با افزايش درآمد مقدار آن افزايش يافته و تاکنون هيچ نقطه‌ي عطف يا آستانه­ای برای روند کاهشی احتمالی­اش ثابت نشده است. حتّی در کشورهاي ثروتمندی نظير سوئد، دانمارك، فنلاند، نروژ و هلند که معمولاً در رتبه­های بالای جدول توسعه‌ي انسانی هم قرار دارند، به رغم وضع اهرم‌های بازدارنده‌ي مالياتی بر صنايع آلوده­کننده و وضع ماليات کربن – که ميزان آن در نروژ به 900 NOK (معادل 130 دلار آمريکا) برای هر تن CO2 توليد شده می­رسد - کماکان بر ميزان توليد CO2، بويژه از سال 1990 به بعد افزوده شده که بيشترينِ آن در دانمارك (19 درصد) و نروژ (17 درصد) به ثبت رسيده است. در نتيجه به نظر می­رسد وضع ماليات بر CO2  هم نتوانسته آنچنان که بايد در متوقف كردن انتشار واقعى و دستيابى به اهداف مشخص شده در پيمان كيوتو موفق عمل کند.

 

[1] به عنوان مثال، می­توان به گزارش پروفسور سوميجی کوباشی، استاد دانشگاه کيوتو ژاپن در کارگاه آموزشی نقش منابع طبيعی در تغييرات اقليم (16 اسفند 1377- معاونت آبخيزداری) اشاره کرد که به صراحت اعلام کرده بود: تا پيش از پايان دهه‌ي 1960 ميلادی، يعنی زمانی که ژاپن صاحب يکی از بالاترين رشد­های اقتصادی در جهان بوده است، تقريباً برنامه­های احيايي و نوسازی پوششهای گياهی کشور نيز به پايان رسيده بود.

[2] Energy intensity (نسبت مصرف کارمايه به توليد ناخالص داخلی).

[3] Theodore Panayotou

[4] Hama Arba Diallo

[5] بی­دليل نيست که اجماع نخبگان جهانی، بر اين باورند که  «چالش بيابان­زايی ، فقر و کشاورزی»، در شمارِ سه چالش نخست بشر در قرن بيست و يکم جای دارد.

[6]  Environmental Transition Hypothesis

[7]  Environmental Kuzents Curve 

[8]  منطق اصلی فرضيه‌ي EKC – که نام خود را از سيمون کوزنتز برنده‌ي جايزه‌ي نوبل اقتصاد در سال 1955 گرفته-  آن است که ميان تعداد زيادی از شاخصهای زيست­محيطی و سطح درآمد سرانه رابطه­ای به شکل U وارونه وجود دارد؛ يعنی با افزايش درآمد سرانه، در ابتدا مقدار تخريب زيست­محيطی افزايش خواهد يافت، امّا سرانجام پس از رسيدن به بيشترين سطح، کاهش می­يابد.