مهار بيابان‌زايي

    امروزه تقریبا تمامی دوستداران طبیعت ایران عزیز بر لزوم توسعه‌ی اصولی طبیعت‌گردی در کشور عزیزمان  هم نظرند. اما یک پرسش ساده: چه دستگاهی مسئول توسعه‌ی طبیعت‌گردی در کشور ماست؟ سازمان حفاظت محیط زیست، سازمان‌گردشگری یا ... کدام یک از این سازمان‌ها توان و اختیارات قانونی لازم را برای انجام یک کار فرابخشی با‌ گردشگران علاقه‌مند به طبیعت در عرصه‌هایی که معمولاً تحت مدیریت سازمان‌هایی همچون محیط زیست و منابع طبیعی هستند، دارند؟ در این زمینه خوشبختانه پیشتر، برنامه‌ریزان ما با تعریف سازمانی فرابخشی به نام کمیته ملّی طبیعت‌گردی - دست کم از نظر قانونی - تدبیر لازم را اندیشیده‌اند.
در آخرین جلسه دولت هشتم با پیشنهاد ‌گروهی از خبرگان فن، آئین‌نامه کمیته ملی طبیعت‌گردی به تصویب رسید. در ابتدای این آئین‌نامه می‌خوانیم: « هيأت وزيران در جلسه مورخ 2/5/1384 بنا به پيشنهاد مشترك وزارت جهاد كشاورزي، سازمان حفاظت محيط زيست و سازمان ميراث فرهنگي و‌گردشگري موضوع نامه شماره 4116-1/841 مورخ 21/4/1384 سازمان حفاظت محيط زيست و به استناد اصل يكصد و سي و هشتم قانون اساسي جمهوري اسلامي ايران آيين‌نامه طبيعت‌گردي را به شرح زير تصويب کرد». به این ترتیب کمیته ملی طبیعت‌گردی در واقع به پیشنهاد سازمان حفاظت محیط زیست ایران و با مشارکت دو سازمان منابع طبیعی و‌گردشگری شکل‌گرفت و دبیرخانه آن در سازمان‌گردشگری مستقر شد.
    در ماده 1 این کمیته، تعریف زیر از طبیعت‌گردی ارایه شده «ماده 1- منظور از طبيعت‌گردي (اكوتوريسم) عبارت است از برآوردن تمنيات و تمايلات خردمندانه و انساني‌گردشگران طبيعت در محيطي طبيعي،‌ فرهنگي، آموزشي و غير مصرفي و به صورت پايدار و در حد ظرفيت قابل تحمل با حداقل تأثير منفي بر محيط طبيعي و فرهنگي تحت شرايط و ضوابطي كه ضمن حفظ محيط زيست و فرهنگ بومي و ارزش‌هاي آن، امكان رشد اقتصادي و محلي را فراهم آورد.» که اگر چه به اشتباه طبیعت‌گردی (Nature based tourism) را با اکوتوریسم مترادف دانسته، اما در نهایت با تعریف جامعه بین‌المللی اکوتوریسم از اکوتوریسم (سفری مسئولانه به مناطق طبیعی  که در آن محیط زیست حفظ و بر رفاه مردم محلی تأکید می شود) هماهنگ است.
    اما انگیزه اصلی از نگارش این یادداشت جلب توجه علاقه مندان به طبیعت ایران به برخی وظایف این کمیته است که به صراحت در آئین‌نامه مذکور ذکر شده‌اند، وظایفی که با توجه به تعریف ارایه شده از اکوتوریسم در صورت انجام توسط کمیته مذکور، می‌توانند زمینه‌ساز حل بسیاری از مشکلات و چالش‌های فراروی حفظ طبیعت این مرز و بوم و توسعه اصولی طبیعت‌گردی در کشور عزیزمان باشند.
    یکی از وظایف این کمیته عبارت است از «ز- تصويب شرايط و دستور‌العمل‌هاي تخصصي و فني مؤسسات طبيعت‌گردي و تأييد صلاحيت و نظارت بر نحوه فعاليت آنها». این بدان معنی است که طبق قانون پرداختن به فعالیت‌های طبیعت‌گردی، مقوله‌ای است جدا از تورگردانی متعارف که هم‌اکنون با اخذ مجوز بند ب از سازمان‌گردشگری انجام می‌شود. در حقیقت طبق قانون، فعالیت در زمینه طبیعت‌گردی کاری است کاملاً تخصصی و انجام آن (نظیر‌ گردشگری رودخانه‌ای، کویرنوردی و ...) مستلزم رعایت دستورالعمل‌هایی است که متأسفانه هنوز تدوین و اجرایی نشده‌اند و البته ادامه روند موجود با توجه به خطرات فعالیت‌هایی نظیر قایقرانی در رودخانه‌های خروشان توسط افراد غیر مسئول و فاقد آموزش و تجربه کافی و با تجهیزاتی نامناسب می‌تواند برای‌گردشگران در کشورمان مرگبار باشد.
     اما در بخش دیگری از وظایف این کمیته می‌خوانیم: "د- تعيين ضوابط تأسيس مناطق نمونه طبيعت‌گردي"   و نیز " ك- پيشنهاد ضوابط و پيگيري برنامه‌ريزي و طراحي جهت احياء مناطق مستعد طبيعت‌گردي كه در حال حاضر تخريب شده و يا به مصارف ديگري اختصاص يافته‌اند.".
     به نظرم وجود وظایفی که ذکر شد برای یک دستگاه فرابخشی دولتی، حکم یک ایده‌آل را برای هر یک از دوستداران طبیعت کشور عزیزمان دارد. اما واقعاً چند نفر از علاقه‌مندان به طبیعت ایران عزیز از وجود چنین دستگاهی و شرح وظایف آن با خبرند؟
      متاسفانه به دفعات در اخبار و ‌گزارش‌های برخی از بهترین خبرنگاران حوزه محیط زیست (و بعضا طبیعت‌گردی) کشور عزیزمان به انجام فعالیت‌های مرتبط با طبیعت‌گردی توسط دستگاه ‌گردشگری انتقاد شده و بر لزوم کسب نظر سازمان محیط زیست در اینگونه فعالیت‌ها تاکید شده.
    حقیقت امر این است که در بیشتر موارد مذکور (نظیر جشن پرنده‌نگری و ...) ، کار از مجرای کمیته ملی طبیعت‌گردی انجام شد و نظر کارشناسی رسمی سازمان حفاظت محیط زیست نیز در تصمیم‌گیری ها لحاظ شده، و البته حقیقت امر این است که چالش‌های فراروی  توسعه‌ی اصولی طبیعت‌گردی در کشور عزیزمان بسیار فراتر از آن است که دوستان تصور می‌کنند، مواردی مانند سرمایه‌گذاری در محیط‌های بکر طبیعی و ایجاد ظرفیت‌های لازم برای ورود اصولی طبیعت‌گردها به مناطق با ارزش بالای طبیعی و ... نیاز به ادبیاتی دارند بسیار فراتر از ادبیات معمول در‌گزارش‌های موجود.
     اگر چه کمیته ملی طبیعت‌گردی در زمینه‌ی بسیاری از وظایف خود همچون " ب- هماهنگي بين دستگاه‌هاي ذي‌ربط در امر اكوتوريسم به منظور فراهم كردن زمينه توسعه ‌گردشگري طبيعي در كشور." ‌گام‌های مؤثری برداشته که خروجی آن را می‌توان در هماهنگی بین سه دستگاه عضو این کمیته، به ویژه در کمیته‌های طبیعت‌گردی 30 استان کشور عزیزمان مشاهده کرد، اما به نظر  می‌رسد دستگاه طبیعت‌گردی کشورمان تا رسیدن به نقطه مطلوب و انجام وظایف سازمانی خود، راهی طولانی و پر چالش پیش‌رو دارد، و ای کاش عزیزان دوستدار طبیعت و طبیعت‌گردی در کشور عزیزمان، به ویژه فعالان رسانه‌ای در این حوزه، با آشنایی بیشتر با قانون و وظایف دستگاه متولی توسعه طبیعت‌گردی، با استفاده از ابزار طبیعت‌گردی زمینه‌ی حفظ آخرین‌گنجینه‌های طبیعت ایران عزیز را برای فرزندان‌مان فراهم کنند.
و باز یاد‌آوری می‌کنم که طبق تعریف، اکوتوریسم سفری مسئولانه به مناطق طبیعی است که در آن محیط زیست حفظ و بر رفاه مردم محلی تأکید می‌شود، و این یعنی یکی از بهترین وسیله‌ها برای حفاظت از طبیعت برای آیندگان به زبان اقتصاد و در مقابل دیگر انواع توسعه همچون سد‌سازی و ...  اگر ادبیات آن را بیاموزیم،  به آن باور داشته باشیم و با تمام توان در انجام آن بکوشیم.