مهار بيابان‌زايي

استان سمنان در يك نگاه

استان سمنان با وسعتي بيش از 95815 كيلومتر مربع، در نواري به پهناي بيش از دو درجه‌ي عرض جغرافيايي و 5/5 درجه‌ي طول جغرافيايي (حدفاصل  َ16 ْ35 تا  َ19 ْ37 عرض شمالي و  َ52 ْ51 تا  َ02 ْ57 طول شرقي از نصف‌النهار گرينويچ) واقع شده و 5/8 درصد از مساحت كشور را از آن خود ساخته؛ امتيازي كه آن را بدل به ششمين استان پهناور ايران كرده است. با اين وجود، شمار مجموع ساكنانش، حتا به نيمي از شهروندان ساكن در كرج – شهري كه كمتر از يك‌دهم درصد از مساحت اين استان را هم ندارد - نمي‌رسد! سمنان، از سمت شمال به استان‌هاي مازندران و گلستان، از شرق به استان‌هاي سه‌گانه‌ي خراسان، از جنوب به استان اصفهان و از غرب به استان‌هاي قم و تهران محدود مي‌شود. گسترش عوارض طبيعي در استان به گونه‌اي است كه در قسمت‌هاي شمالي تحت تأثير ارتفاعات البرز بوده و و متأثر از آب و هوايي كوهستاني است. امّا در نواحي جنوبي، گسترش كوير و نمك‌زارها آن را تبديل به يكي از تيپيك‌ترين نواحي صحرايي ايران، منطقه و جهان كرده است.

چنين است كه وسعت قلمرو كوهستاني از حدود 9 درصد كل مساحت استان فراتر نرفته و بر بقيه‌ي آن، زيست‌اقليم‌هاي خشك و بياباني حكم‌فرماست. به دليل امتداد رشته كوه البرز مركزي و شرقي با روند عمومي جنوب غرب - شمال شرق، بلند‌ترين نقطه‌ي ارتفاعي استان در قسمت شمالي آن واقع شده و در حركت به سمت جنوب، ارتفاع عمومي منطقه با شيبي كم در حدود 8 تا 10 متر در هزار كم مي‌شود. علاوه بر آن وضعيت توپوگرافي استان از شرق به غرب داراي شيب كاهنده‌ي ملايمي است. اين مسأله سبب شده تا از منظر ملاحظات زمين‌ريخت‌شناسي - همان طور كه اشاره شد - بتوان استان را به دو بخش كوهستاني در شمال و بخش هموار جنوبي يعني كوير بزرگ تقسيم كرد.

مسير حركت گروه در دشت كوير (۳۰۰۰ كيلومتر)

يك ويژگي منحصربه فرد استان سمنان را بايد وجود بيش از دو ميليون و سي صد و سي و هفت هزار هکتار مناطق چهارگانه[1] در آن دانست كه بيش از يك چهارم از كل مناطق تحت مديريت سازمان حفاظت محيط‌زيست را به خود اختصاص داده و از اين نظر رتبه‌ي نخست را در کشور دارا است. به طوري که اندوخته‌گاه زيست‌سپهر «کوير» (شامل پارک ملّي و منطقه‌ي حفاظت‌شده‌ي كوير) با وسعت 670000 هکتار در جنوب غرب استان، اندوخته‌گاه زيست‌سپهر «توران» شامل (پارک ملّي، پناهگاه حيات‌وحش و منطقه‌ي حفاظت‌شده) با وسعت 1470640 هکتار در جنوب شرق استان واقع در شهرستان شاهرود، پناهگاه حيات وحش «خوش ييلاق» با وسعت 135 هزار هکتار در شمال غرب استان سمنان واقع در شهرستان شاهرود، منطقه حفاظت‌شده‌ي «پرور» در شمال استان سمنان واقع شده در شهرستان سمنان با وسعت 64 هزار هکتار، مناطق چهارگانه‌ي تحت مديريت سازمان حفاظت محيط‌زيست در اين استان را تشکيل مي‌دهند. البته علاوه بر مناطق ياد شده، بايد به منطقه‌ي شکار ممنوع «خنار» واقع در شهرستان سمنان و گرمسار با وسعت 44 هزار هکتار، منطقه‌ي شکار ممنوع «سفيد‌کوه آرسک» واقع در شهرستان دامغان با وسعت 66600 هکتار و منطقه‌ي شکار ممنوع «تپال» واقع در شهرستان شاهرود با وسعت 30 هزار هکتار هم اشاره كرد كه جملگي در محدوده‌ي سياسي استان سمنان جاي گرفته‌اند[2].

راستي! با چنين ثروت طبيعي كم‌نظيري، آيا حق نداريم بر مزيت‌هاي استثنايي و موقعيت ممتاز سمنان پاي‌فشاريم و اين پرسش را طرح كنيم كه چرا موقعيت ادارات محيط زيست و منابع طبيعي استان و كيفيت و كميت امكانات نرم‌افزاري و سخت‌افزاري دراختيارِ آنها، به هيچ وجه با چنين توان و استعداد طبيعي‌اي متناسب نبوده و نيست؟! و چرا در نظام بودجه‌نويسي كشور اين ملاحظات كم‌رنگ يا ناديده گرفته مي‌شوند؟

اين در حالي است كه اين مناطق نه تنها مي‌بايست از منظر تنوّع زيستي (حفظ و نگهداري گونه‌هاي ارزشمند گياهي و جانوران وحشي و حمايت از آنها در برابر گرسنگي، تشنگي، صيد و شکار بي‌رويه و عوامل و حوادث نامساعد طبيعي مثل حريق جنگل و مراتع و نيز بيماري واگير آنها) مورد حمايت جدي‌تري از سوي سازمان حفاظت محيط زيست و وزارت جهاد كشاورزي قرار ‌گيرند، بلکه براي انجام تحقيقات و بررسي‌هاي علمي و اقتصادي در زمينه گونه‌هاي جانوري و گياهي، بخصوص گونه‌هاي نادر و در حال انقراض نيز از اهميت ويژه‌اي برخوردار بوده و سزاوار است كه ارگان‌ها و نهاد‌هاي پژوهشي و آموزشي دولتي يا مستقل كشور نيز، عنايت بايسته‌تري را به آن روا دارند.

    جاده كهن و مشهور سنگفرش (كوير كهك گرمسار)- ۵/۲/۱۳۸۵

- پيشينه تاريخي

محدوده‌ي كنوني استان سمنان بخشي از ايالت ورن يا ورنه يكي از ايالات شانزده‌گانه‌ي دوران باستان (اوستايي) بوده كه در تمام دوره حكومت مادها و هخامنشيان قسمتي از قلمرو سرزمين پارت يا پرتو را تشكيل مي‌داده است. در دوران سلوكيان و اشكانيان اين سرزمين كوميسنه يا كوميشان ناميده مي‌شد كه پس از اسلام به كومش يا قومس تغيير نام يافته است. كاوش‌هاي باستان شناسي در سطح استان نشان مي‌دهد كه قلمرو كنوني استان سمنان يكي از ديرينه‌‌ترين كانون‌هاي استقرار تمدّن در مشرق زمين محسوب مي‌شده و پيشينه‌ي اين استقرار به هزاره‌ي ششم قبل از ميلاد بر مي‌گردد. چنين قدمت تاريخي سبب شده است كه بسياري از ويژگي‌هاي زبان ايران باستان در لهجه و گويش مردم اين خطه از كوير وجود داشته و حفظ شود[3]. افزون بر آن، به واسطه‌ي جاده‌ي پراهميت و راهبردي‌ «ابريشم» كه‌ از وسط‌ استان‌ سمنان‌ عبور مي‌كرده‌ است، آثار و ابنيه متنوّع و پرشماري از جمله‌ كاخ‌ها، عمارات‌، قلعه‌ها، كاروانسراها، آب‌ انبارها، برج‌ها و باروها و... در اين‌ استان‌ به‌ جا مانده‌اند. كاخ‌هاي‌ آغا محمد خان‌ و فتحعلي‌ شاه در دامغان‌، قصرهاي‌ شاه‌ عباس (بهرام)‌، عين‌الرشيد و حرمسراي‌ سلطنتي‌ در گرمسار، عمارت‌ دختر ناصرالدين‌ شاه‌ در دامغان،‌ قلعه‌هاي‌ سارو، كوشمغان‌ و پاچنار در سمنان‌، قلعه‌هاي‌ لاسگرد (يا لاسجرد) و بنكوه‌ در گرمسار و... در شمار‌ اين‌ آثار ديدني‌ و تاريخي‌ محسوب مي‌شوند.

مسيرهاي جاده‌ي ابريشم در ايران[4]

- آب و هوا

بر پايه‌ي اطلاعات حاصل از 170 ايستگاه سينوپتيك، اقليم‌شناسي و باران‌سنجي منطقه، آشكار است كه شرايط آب و هوايي متنوّعي در نقاط مختلف استان حكم‌فرماست؛ به نحوي كه آن را «استان پنج قاره» لقب داده‌اند. واقعيتي كه گروه اعزامي هم در همين مدّت اقامت كوتاه خويش به خوبي آن را درك كرد. اين تنوّع ناشي از عوامل متعددي مانند تفاوت‌هاي توپوگرافي، وجود جريان‌هاي هوايي مختلف، موقعيت جغرافيايي منطقه و ... است. بر پايه‌ي بررسي‌هاي انجام شده ريزش‌هاي آسماني سالانه در اين منطقه قابل توجه نبوده و حتا در دوره بازگشت‌هاي صدساله نيز ارقام بارندگي به 400 ميلي‌متر نمي‌رسد. به همين ترتيب، در دوره‌هاي بازگشت 10 ساله نيز ميزان بارندگي كمتر از 100 ميلي‌متر است. بر اين بنياد،  متوسط ميزان بارندگي سالانه در طي 15 سال اخير درمناطق شرقي استان حدود 176 ميلي‌متر و در مناطق غربي 90 ميلي‌متر بوده است. همچنين متوسط ميزان بارندگي در اين دوره در جنوبي‌ترين نقاط استان كمتر از 50 ميلي‌متر و در نقاط مرتفع شمالي بيش از 500 ميلي‌متر گزارش شده است. به طوري كه ميانگين بارندگي سالانه‌ي كل استان به حدود 160 ميلي‌متر بالغ مي‌شود. در عوض، درجه حرارت كل استان برخلاف ريزش‌هاي آسماني از شمال به جنوب و از شرق به غرب افزايش مي‌يابد. به دليل همجواري رشته كوه‌هاي البرز و كوير مركزي نقاط مختلفي در استان براي ايجاد مراكز پرفشار و كم فشار حرارتي وجود دارند كه منجر به پيدايش جريان‌هاي هوا مي‌شوند. به همين دليل در محدوده‌ي استان دو دسته‌ي مهم از بادها جريان دارند كه در مناطق مختلف به بادهاي محلي تبديل مي‌گردند. اين بادها عبارتند از:

- بادهاي غربي كه معمولا مرطوب بوده و در ماه‌هاي نخست سال از جهت غرب تا شمال غربي جريان داشته و به نام تورانه نيز معروفند و در غالب اوقات باران‌زا هستند.

- بادهاي كويري كه از مناطق كويري و بيشتر در ماه‌هاي گرم سال مي‌وزند و موجب افزايش درجه حرارت و خشكي هواي مناطقي از استان مانند سمنان و دامغان مي‌شوند.

- عوارض مهم طبيعي

از مهمترين عوارض طبيعي استان سمنان، رشته كوه البرز درشمال استان است كه مهمترين ارتفاعات آن عبارتند از:

كوه نيزوا به ارتفاع 3875 متر در شمال غربي شهميرزاد، قله خوش ييلاق با ارتفاع 2802 متر، خياسك با 2670 متر و كوه شاهوار با 3945 متر در شمال شاهرود. رودخانه‌هاي موجود در اين منطقه غالباً فصلي بوده و فقط در مواقع بارندگي زياد تشكيل سيلاب‌هايي را مي‌دهند كه نهايتاً به دشت كوير منتهي مي‌شوند. مهمترين رودخانه‌هاي استان از غرب به شرق عبارتند از:

- رودخانه حبله‌رود كه از شمال كوه‌هاي البرز سرچشمه مي‌گيرد و مهمترين منبع تأمين آب دشت گرمسار بوده و تنها رودخانه دايمي استان به شمار مي‌آيد.

- رودخانه گل رودبار كه از ارتفاعات شمال شهميرزاد سرچشمه گرفته و با دريافت از شعبات ده صوفيان و شهميرزاد حوضه وسيعي را در دشت سمنان مشروب مي‌سازد.

- رودخانه چشمه علي كه در شهرستان دامغان جريان دارد. اين رودخانه از دره‌هاي جنوبي شاهكوه گرگان سرچشمه گرفته و در دشت دامغان تخليه مي‌شود.

- رودخانه تاش در شهرستان شاهرود كه از دره‌هاي جنوبي شاهكوه گرگان سرچشمه گرفته و در دشت دامغان تخليه مي‌شود.

- رودخانه كال شور كه ازكوه‌هاي شمال شرقي ميامي در شهرستان شاهرود سرچشمه مي‌گيرد و پس از عبور از زير پل ابريشم واقع در محور شاهرود - سبزوار در شرق ميامي وارد كوير مي‌شود.

مسير حركت در سفر نخست به لوت (۷۷۰۰ كيلومتر) ۱۶ الي ۲۵ فروردين ۸۵

[1] مناطق چهارگانه به بخش­هايي از زيستگاه­هاي خاص كشور، اطلاق می­شوند كه به منظور ترميم تخريب­ها و يا حراست ويژگي­هاي بوم­شناختي، ذخاير ژنتيكي و تنوّع زيستي، تحت مديريت و حفاظت مطلق و يا نسبي قرار مي­گيرند. در حال حاضر اين مناطق به 87 ناحيه (شامل : 10 پارك ملي، 25 پناهگاه حيات وحش، 47 منطقه‌ي حفاظت­شده و 5 اثر طبيعي ملي) بالغ می­شوند که اندكي بيش از 5 درصد از مساحت کشور را (نيمی از حد تعيين شده از سوی سازمان­های مسئول جهانی) دربرگرفته­اند.