مهار بيابان‌زايي

در دشت کویر بیش از ۵۰ گنبد نمکی فعال شناسایی شده است که برخی از فعالترین آنها در محدوده پارک ملی و دامنه های جنوبی سیاه کوه واقع شده و چنین قندیلهایی از نمک آفریده اند.

در ادامه‌ي سفر خاطره‌انگيز خويش به معدود «ترين»‌هاي كشور، يعني بازديد از گرم‌ترين نقطه‌ي گيتي (كلوت‌هاي افسانه‌اي لوت) و ملاقات با بزرگترين نمكزار شناخته شده‌ي جهان (دشت كوير)؛ سفري كه در مجموع 17 روز به طول انجاميد و به شهادت كيلومتر شمارِ خودرو، بيش از 10700 كيلومتر از عرصه‌هاي كويري و بياباني ايران عزيز درهم نورديده شد؛ مي‌خواهم تا خوانندگان گرامي اين تارنما را با يكي از استثنايي‌ترين اندوخته‌گاه‌هاي زيست‌سپهر يا آنچه كه فرنگي‌ها Biosphere Reserves و عرب‌ها «ذخيره‌گاه زيست‌كره!» مي‌نامند، يعني: «پارك ملّي كوير» آشنا كنم. سرزميني «نارام[1]» و بي‌همتا در بيخ گوش تهران بزرگ - پايتختِ هميشه دودگرفته و پرهياهوي ما - كه انسان خسته از ازدحام سيمان و بوق و دود را بي هيچ منتي، مشتاقانه با سكوت اهورايي خويش و زيستمندان پرارزش و نادرش به سر سفره‌ي الوان خود مي‌خواند.

امّا به گمانم سزاوارتر آن باشد كه پيش از ورود به پارك ملّي، از دشت مظلوم كوير، يعني سرزميني كه اين پارك گرانسنگ را در خود جاي داده است، تصويري موجز و مختصر ارايه كنم؛ پهن‌دشتي بي‌انتها با بيش از 7/22 ميليون هكتار وسعت كه از مجموع قلمرو چهار كشور، سوريه، لبنان، اردن و اسرائيل هم بزرگ‌تر مي‌نمايد.

 سیاه کوه را منطقه امن یا زون مرکزی پارک قرار داده اند (دامنه جنوبی سیاه کوه)

بين قوس‌هاي جنوبي البرز در شرق تهران و ارتفاعات آتشفشاني خرقان، ساوه و تفرش در جنوب غربي پايتخت، پهن‌دشتي بزرگ و مثلث شكل به مساحت 227400 كيلومتر مربع (پهناورتر از مجموع قلمرو چهار كشور، سوريه، لبنان، اردن و فلسطين اشغالي) قرار گرفته كه قاعده‌ي آن از شرق كوه‌هاي طبس تا كوه‌هاي سمنان و سبزوار كشيده شده است؛ پهن دشتي موسوم به حوضه‌ي آبخيز دشت كوير كه يك ضلع آن را كوه‌هاي تفرش، كاشان، انارك و جندق تشكيل داده و در ضلع ديگرش ارتفاعات جنوبي البرز، سمنان و كوه‌هاي ته‌رود تا سبزوار مستقر شده و قدمت آن به اولیگوسن زیرین میرسد. اين حوضه به وسيله‌ي ارتفاعاتي[2] به چند حوضه‌ي داخلي، چون كوير حاج علي‌قلي، كوير نمك[3] و دشت گناباد تقسيم شده است. هرچند كه در مجموع به دليل برخورداري از نزولاتي اندك (كمتر از 100 ميلي‌متر در سال[4])، فاقد رودخانه‌هاي مهم و پرآب به شمار مي‌رود. از رودخانه‌هاي قابل توجه اين حوضه به حبله‌رود و كال‌شور جاجرم كه يكي از طويل‌ترين رودخانه‌هاي ايران نيز هست[5]، مي‌توان اشاره كرد. گفتني آنكه بيشينه‌ي تفاوت دماي شب و روز در دشت كوير تا 70 درجه‌ي سانتي‌گراد به ثبت رسيده است[6].