مهار بيابان‌زايي

    در بهمن‌ ماهی که گذشت، در حالی که سبزها در شهرکرد کولاک کرده‌اند؛ سرخ‌ها تقریباً همه‌ی مواضع خود را در رفسنجان بازپس‌گرفتند ... و این البته همه‌ی ماجرا نیست! چه، بر بنیاد آخرین ستاده‌های به دست آمده از پایگاه مدیریت خشکسالی استان اصفهان مربوط به مهر تا پایان بهمن 1388 ریزش‌های آسمانی کشور کاهشی قابل توجه را نشان می‌دهد. به نحوی که مجموع بارندگی در 78 درصد از مساحت کشور کمتر از میانگین دراز مدت بوده و خشکسالي خفيف تا بسيار شديد در این مناطق حاکم شده است (نمودار شماره 1). این نواحی در بیشتر قسمت‌های کشور به استثنای بخش‌هایی از شمال غرب و غرب کشور دیده می‌شود. در حقیقت اگر از بام ایران –  شهرکرد و بروجن و مناطق همجوارش در استان چهارمحال بختیاری – که همچنان روزگاری رؤیایی را سر کرده و میزان دریافت ریزش‌های آسمانی‌اش بیش از 60 درصد میانگین درازمدت است، بگذریم؛ در دیگر نقاط کشور، رؤیای سبزی را نمی‌توان دید! هرچند همچنان استان‌هایی چون همدان، آذربایجان شرقی، کرمانشاه، اردبیل و زنجان از لذت ترسالی خفیف (افزایش کمتر از 20 درصد نرمال) بهره‌مند هستند، اما چنین بهره‌مندی لرزانی نمی‌تواند پشتوانه‌ی مناسبی تا انتهای سال آبی محسوب شود. به خصوص اگر یادمان باشد که مثلاً در استانی همچون خوزستان که تا پایان دی‌ماه همچنان با ترسالی هم‌آغوشی می‌کرد، چگونه دوباره کابوس خشکسالی را نزدیک‌تر از هر زمان دیگری به خود احساس می‌کند؛ کابوسی که می‌دانم برای مردم محروم دغاغله، گطیش و حموله می‌تواند تحمل‌ناپذیر باشد. نکته‌ی نگران‌کننده‌ی دیگر کاهش ریزش‌های آسمانی به صورت برف است که حتا میزان آن در بام ایران و یا در ارتفاعات کندوان نیز بسیار ناامید‌کننده می‌نماید، رخدادی که آشکارا توان ذخیره‌سازی اندوخته‌های آبی قابل شرب و کشاورزی کشور را در سال 1389 به چالش خواهد کشید.

    در مجموع خشکسالی بسیار شدید (کاهش بیش از 60 درصد از بارش نرمال) به طور پراکنده در شهرستان‌هایی مانند خوروبیابانک، رفسنجان و بندرعباس دیده شد که مساحتی در حدود 5 درصد از کشور را اشغال کرده‌اند. شهرستان‌های مشهد (خراسان رضوی)، نهبندان(خراسان جنوبی)، بیارجمند (سمنان)، رباط(یزد)، زهک و زابل(سیستان و بلوچستان)، شهربابک (کرمان) و جاسک (هرمزگان) شاهد خشکسالی شدید (کاهش 45 تا 60 درصد بارش نرمال) طی این مدت بوده‌اند. در بخش‌هایی از شرق کشور (تربت جام، سبزوار و کاشمر واقع در خراسان رضوی)، قسمت‌هایی از استان تهران(فیروزکوه)، بخش‌هایی از استان‌های سمنان(گرمسار)، یزد (طبس و یزد)، کرمان (انار و سیرجان و جیرفت)، فارس (داراب، شیراز، زرقان و فسا)، سیستان و بلوچستان (چابهار)، هرمزگان(میناب)، استان اصفهان( نطنز، گلپایگان و کاشان) و مازندران(رامسر)، خشکسالی متوسط (کاهش 20 تا 45 درصد بارش نرمال) را پشت سر گذاشته‌اند.
    امّا گستره‌ی وسیعی از کشور(۴۸.۶ درصد) در شرایط خشکسالی خفیف قرار گرفته‌اند که این مناطق شامل کل استان‌های گلستان، ایلام، قزوین وخراسان شمالی، قسمت اعظم استان‌های تهران (تهران و کرج)، بوشهر (بوشهر و کنگان)، مازندران (بابلسر و نوشهر)، لرستان (الیگودرز و خرم‌آباد) و آذربایجان غربی(پیرانشهر، ارومیه و خوی)، بخش‌هایی از استان‌های اردبیل (اردبیل)، گیلان(رشت و منجیل)، اصفهان(نایین)، یزد(بافق)، کرمان(کهنوج)، فارس(سد درودزن و آباده)، سیستان و بلوچستان(سراوان)، خراسان رضوی(قوچان و سبزوار)، خراسان جنوبی(قائن و بیرجند)، مرکزی (ساوه و اراک)، کردستان (مریوان و سقز) و خوزستان (دزفول، بستان و اهواز) بوده است.
    افزایش تا 20درصد از بارش نرمال در قسمت‌های وسیعی از استان‌های آذربایجان شرقی (اهر، مراغه، جلفا)،  کردستان(سنندج) و سیستان و بلوچستان (زاهدان و خاش)، بخش‌هایی از آذربایجان غربی (ماکو)، میانه (اردبیل)، زنجان، کرمانشاه (کرمانشاه و سرپل ذهاب)، بخش‌های وسیعی از همدان (همدان، کنگاور و ملایر)، لرستان (خرم‌آباد و بروجرد)، اصفهان (داران)، خوزستان (بندر ماهشهر)، کرمان (بم، کرمان و بافت) و بخش‌هایی از استان فارس دیده می‌شود.

    شهرستان‌های زنجان، ایرانشهر (سیستان و بلوچستان) و لار (فارس)، افزایش 20 تا 45 درصد از بارش نرمال را شاهد بوده‌اند. افزایش 45 تا 60 درصد بارش نرمال در شهرستان‌های پارس‌آباد (اردبیل) و لردگان (چهارمحال و بختیاری) قابل ملاحظه است. شهرستان شهرکرد (چهارمحال بختیاری) طی این مدت شاهد افزایش بیش از 60 درصد بارش نرمال بوده است.
    در نهایت رفسنجان و بندرعباس با حدود 75 درصد کاهش بارندگی و شهرکرد با 87 درصد افزایش بارش نسبت به میانگین درازمدت به ترتیب کم‌باران و پرباران‌ترین نقاط کشور طی این مدت بوده‌اند.
    مقایسه‌ی میزان بارش دریافتی استان‌های مختلف کشور نسبت به میانگین دراز مدت آن در بازه زمانی ابتدای مهر ماه تا پایان بهمن‌ماه 1388 در نمودار 2 نشان داده شده است. این مقایسه که صرفا بر اساس آمار ایستگاه‌های سینوپتیک و به صورت حسابی محاسبه شده است، تغییرات بسیار شدید میزان بارش دریافتی در استان‌های مختلف را نشان می‌دهد. استان هرمزگان ( ایستگاه‌های بندرعباس، جاسک و بندر لنگه) با کاهش حدود 68 درصد نسبت به میانگین دراز مدت، خشک ترین استان و چهارمحال و بختیاری (شهرکرد، کوهرنگ، لردگان و بروجن) با حدود 36 درصد افزایش نسبت به میانگین دراز مدت، پربارش‌ترین استان است. در مجموع میانگین حسابی آمار بارش ایستگاه‌های سینوپتیک کل کشور از ابتدای مهر تا پایان بهمن ماه سال جاری معادل 193 میلی‌متر است که نسبت به آمار بلند مدت آن (213 میلی‌متر) حدود 9 درصد نقصان داشته است. واقعیتی که نشان می‌دهد، خشکسالی بیشتر دامن مناطقی را گرفته که سهم بارندگی کمتری از کل ریزش‌های آسمانی را را به خود اختصاص می‌دهند.
    به طورکلی این نکته حایز اهمیت است که گرچه از ابتدای سال آبی جاری (مهرماه 1388) تا پایان بهمن ماه برخی از نقاط کشور بارشی بیش از میانگین دراز مدت دریافت کرده‌اند، ولی ارزیابی و تحليل وضعیت خشکسالی فقط محدود به وضعیت حال نیست، بلکه عواملي چون شرايط حاکم بر ميزان رطوبت خاک و ذخاير آب‌هاي سطحي و زير‌زميني سال قبل در تعيين ميزان شدت خشکسالي مؤثر است.  همچنین معضل درجه حرارت و افزایش آن در سال جاری نسبت به سال قبل و کاهش ریزش‌های جامد (برف و تگرگ) حتا در مناطق مرتفع و کوهستانی، سبب افزایش تبخیر بارش‌های دریافتی و در نتیجه کاهش میزان رطوبت خاک، منابع آب و ذخیره آب سدها به طور قابل توجهی می‌گردد. یعنی: در مجموع اثرات مخربی که خشکسالی سال‌های 86 و 87 بر بسیاری از بخش‌های کشور داشته، همچنان به قوت خود باقی است.

    وضعیت خشکسالی استان اصفهان تا پایان بهمن ماه 1388

    بررسی نقشه وضعیت خشکسالی استان اصفهان تا پایان بهمن‌ماه 1388 نشان می‌دهد که خشکسالی در این استان وضعیتی کاملاً متفاوت با ایران دارد و درصد مناطقی که در آنها مجموع بارندگی از ابتدای مهرماه تا پایان بهمن‌ماه 1388 کمتر از میانگین درازمدت بوده است به حدود 4/63 درصد می‌رسد. خلاصه‌ای از وضعیت خشکسالی در استان در ادامه ارایه می‌گردد.
    خشکسالی بسیار شدید در ناحیه خوروبیابانک در شرقی‌ترین قسمت استان دیده می‌شود.  بخش‌هایی از شرق و نطنز  در شمال استان شاهد خشکسالی شدید با  کاهش 45 تا  60 درصد از بارش نرمال طی این مدت بوده‌اند. خشکسالی متوسط (کاهش 20 تا 45درصد بارش نرمال) در شرق استان در منطقه چوپانان و آران و کاشان در شمال استان قابل مشاهده است. در قسمت اعظم استان (8/44درصد) در بخش‌های انارک، نائین، اردستان، میمه، گلپایگان و خوانسار خشکسالی خفیف (کاهش کمتر از 20 درصد از بارش نرمال) دیده می‌شود. مساحت قابل توجهی از استان (2/20 درصد) شامل نواحی ورزنه، مورچه‌خورت، چادگان، فریدن، فریدون‌شهر، حنا و سمیرم تا پایان بهمن‌ماه 1388 شاهد افزایش بارشی کمتر از 20درصد از بارش نرمال بوده‌اند. شهرضا، دهاقان، زرین‌شهر، تیران و شاهین‌شهر طی این مدت افزایش بارشی در حدود 20 تا 45 درصد از بارش نرمال را تجربه کرده‌اند. افزایش 45 تا 60 درصد بارش نرمال در  مبارکه، برخوار ، کبوترآباد و اصفهان مشاهده شده است.
    در نهایت خور و بیابانک با حدود 72 درصد کاهش بارندگی و اصفهان با 84 درصد افزایش بارش نسبت به میانگین درازمدت به ترتیب کم‌باران و پرباران‌ترین نقاط استان طی این مدت بوده‌اند.

    پی‌نوشت:
    گفتن ندارد که تداوم بررسی و تحلیل آمارهای خشکسالی کشور را در طول 17 ماهی که به صورت پیوسته ادامه داده‌ام، مدیون احساس مسئولیت سزاوارانه‌ی دکتر مرتضی خداقلی و همکاران سختکوشش در مرکز تحقیقات کشاورزی و منابع طبیعی استان اصفهان می‌دانم.

دست‌مریزاد دکتر جان.

درج نظر