مهار بيابان‌زايي

كمپ كويري لوت در ۲۵ كيلومتري شمال شرق شهداد 

     سالي كه در آن قرار داريم، به پيشنهاد دبيركل سازمان ملل متحد، نام «بيابان و بيابان‌زايي» را بر پيشاني‌اش دارد. بيابان‌زايي سوّمين چالش پيش روي بشر در هزاره‌ي سوّم لقب گرفته و به جرأت مي‌توان ادعا كرد كه بيش از هر عامل مستقّلِ مخرّب و كاهنده‌ي ديگري، مقبول‌ترين آرمان زمانه‌ي معاصر، يعني «توسعه‌ي پايدار» را با چالشي جدي مواجه ساخته و شعارهاي دولتي دستيابي به آن را به سخره گرفته است. در اين ميان، تهديد بيابان‌زايي در ايران‌زمين، كشوري كه ابعاد آسيب‌پذيري و ناپايداري عرصه‌هاي طبيعي‌اش از هميشه بحراني‌تر به نظر مي‌رسد، نه‌تنها در سطح منطقه كه در تمامي كره‌ي زمين و در مقايسه با اغلب كشورهاي جهان پيش‌برنده‌‌تر و خطرسازتر مي‌نمايد.

نگارنده در كنار يك گلدان بياباني!

     سيطره‌ي 7/89 درصدي سرزمين‌هاي خشك، كمبود فاحش ريزش‌هاي آسماني به نسبت ميانگين‌هاي جهاني، پراكنش ناهنجار مراكز جمعيتي و عدم تناسب آن با اندوخته‌هاي آبي كشور، ضريب تغييرات فاحش اقليمي آن از ميانگين‌هاي درازمدّت سالانه، وجود شناسه‌هاي غيرقابل انكار فقر در تمامي ابعاد پنج‌گانه‌ي پايداري (بوم‌شناختي، سكونت‌گاهي، اقتصادي، اجتماعي و فرهنگي)، به همراه ميل شديد كشور به توسعه و جبران عقب‌ماندگي‌هاي اغلب تحميل‌شده‌ي ماضي به هر قيمتي، بخشي از مهمترين دلايل شتاب ويرانگر بيابان‌زايي در گستره‌ي زادبوم مشترك و عزيز ماست. با اين وجود، مي‌انديشيم كه همين سرزمين‌هاي خشك و همين بيابان‌ها و كويرهاي سوزان و پهناور كه در برهنگي شايد نظير نداشته باشند، از ثروت‌هايي ديگر و كمتر شناخته شده بهره‌مند هستند كه در مقايسه با چيزي كه به واسطه‌ي دارابودنشان از دست داده‌ايم، بسيار عظيم و گرانسنگ هستند؛ ثروت‌ها و مزيت‌هايي كه براي ديدن و بهره‌گيري از آنها فقط كافي است از آنجايي كه هميشه ايستاده‌ايم، تكان خورده و منظر ديدمان را تغيير دهيم.

خرابه هاي شهر خبيص - ۳ هزار سال پيش از ميلاد مسيح - شرق شهداد

    چنين است كه به منظور مستندسازي و به تصوير كشيدن سيماي بيابان‌ها و كويرهاي مركزي كشور، سرپرستي گروهي از همكاران بخش تحقيقات بيابان مؤسسه متبوع را برعهده گرفتم (حميدرضا عباسي، عماررفيعي امام، فرهاد خاكساريان و محمّد عزالدين، نام همكاران عزيزي است كه در طول اين سفر همراهم بودند.) تا راهي گرم‌ترين نقطه‌ي ثبت شده در كره‌ي زمين شويم؛ سفري ناهمتا و پر از مناظري بديع و منحصربه‌فرد كه ديدنش را براي نخستين بار تجربه مي‌كرديم و به دليل درك اين تجربه‌ي ارزشمند، پروردگار مهربان را شاكر بوده و هستيم؛ تجربه‌اي كه يكبار ديگر نشان‌مان داد كوير به جز آفتاب و باد و نمك و شن، حرف‌هاي بسياري براي گفتن، مناظر حيرت‌انگيزي براي ديدن، نواهاي غريبي براي شنيدن، رايحه‌ي ناهمتايي براي بوييدن و احساس بي‌مانندي براي درك كردن دارد ... و اين شايد مقدمات همان تغيير در منظر ديد باشد.

     گروه اعزامي در نخستين دور مأموريت كه به هدف بازديد از عوارض مشهود و مشهور بياباني كوير لوت تدارك ديده شده بود و با پيمايش بيش از 4700 كيلومتر ، صبح روز چهارشنبه (16 فروردين ماه 1385) از محور آزادراه تهران - قم - كاشان شروع و بعد از عبور از نائين و يزد و رفسنجان و ديگر شهرهاي مسير در ظهر روز پنج‌شنبه به كرمان رسيد و پس از مشورت با مسئولين مركز تحقيقات كشاورزي و منابع طبيعي كرمان (آقايان مهندس طغرلي و دكتر عرب‌زاده)، برنامه‌ي بازديد از نيمه‌ي غربي يكي از مشهورترين كويرهاي جهان براي روزهاي آتي تعيين شد.
     منطقه‌ي شهداد در شرق كرمان، راور در شمال آن و بم و فهرج و محمّدآباد ريگان تا جيرفت و كهنوج در جنوبي‌ترين نقاط استان متنوّع و بزرگ كرمان، مهمترين مناطق مورد بازديد گروه تعيين شدند؛ مناطقي كه بازديد از آنها بي هيچ ترديدي بر ديده‌ها، شنيده‌ها، انديشه‌ها و آزموده‌هايم خطي عميق و ماندگار بر جاي نهاد كه گمان نمي‌برم پاك كردن آنها از ذهنم كار آساني باشد.

ماسه‌هاي سرگرداني كه در دالان‌هاي بي‌انتهاي كلوت‌هاي لوت گيرافتاده‌اند

     موقعيت كوير لوت
     در حد فاصل عرض جغرافيايي 28 تا 32 درجه‌ي شمالي، در گستره‌اي به طول 900 كيلومتر و در بين دو گسل طولاني و شاخص نهبندان در شرق و نای‌بند در غرب، در نواري به عرض 300 كيلومتر، سرزمين پهناوري به مساحت 199 هزار كيلومتر مربع (بيش از مساحت شش استان گلستان، مازندران، گيلان، آذربايجان شرقي، آذربايجان غربي و اردبيل) وجود دارد كه سهم عمده‌اي از بزرگترين استان‌هاي مركزي و شرقي كشور، يعني: خراسان جنوبی، سیستان و بلوچستان و کرمان را دربرگرفته و به دليل شرايط دشوار اقليمي و عوارض منحصر به فرد آن – گودترين چاله‌ي داخلي با 190 متر ارتفاع از سطح دريا و گرم‌ترين نقطه‌ي كره‌ي زمين با يكصد درجه‌ي سانتيگراد - به يكي از مشهورترين بيابان‌هاي طبيعي جهان بدل شده است؛ بياباني به نام كوير لوت كه در بخش‌هااي از آن حتا باكتري نيز امكان حيات ندارد و از همين رو، آن را يگانه نفطه‌ي فاقد حيات در كره‌ي زمين معرفي كرده‌اند ؛ سرزميني كه هنوز بسياري از طبيعت‌گردان، كاشفان و ديرين‌شناسان (در پای کوه‌های مشرف به کویر لوت آثاری از سکونت انسان از هزاره‌ي چهارم پیش از میلاد مسیح مشاهده شده است). جهان آرزوي بازديد و پيمايش تمامي آن را دارند؛ رؤيايي كه تاكنون تحقق نيافته است. گفتني آنكه كوير لوت را با اسامي گوناگوني چون چاله‌ي لوت، دشت لوت و بیابان لوت نيز ناميده‌اند.

     بازديد از كلوت‌هاي افسانه‌اي شهداد

در اين تصوير ماهواره اي، آشكارا مي توان به وسعت قابل توجه كلوت هاي لوت در مقايسه با شهر كرمان پي برد.

     شهداد نام بزرگترین و ديرينه‌ترين ناحیه‌ي جمعیتی كوير لوت است که در گذشته‌های دور به آن خبیص می‌گفتند. شهري كه به شهادت تابلوي خوشامدگويي سردر ورودي آن هشت هزار نفر بايد جمعيت داشته باشد، امّا به گفته‌ي اهالي اينك كمتر از دو هزار نفر سكونت‌گرِ دايمي دارد. از بين رفتن پرديس‌هاي مركبات و بسياري از نخلستان‌هاي منطقه ناشي از خشكسالي‌هاي شديد و ممتد دهه‌ي اخير به علاوه‌ي گرماي تحمّل‌ناپذير هوا كه در سال گذشته در شهداد و ده سيف تا حدود 60 درجه‌ي سانتيگراد هم به ثبت رسيده است، در شمار مهمترين دلايل اين كوچ اجباري عنوان شده است. قابل ذکر آنکه شهداد با 430 متر ارتفاع از سطح دريا، يكي از بخش‌هاي شهرستان كرمان است كه بيش از ۲۲ هزار كيلومتر مربع وسعت دارد. اين شهر در شرق ارتفاعات كرمان و بر روي جلگه‌ي آبرفتي «دره‌ي چهار فرسخ» بنا شده است. كاريزهاي كهن و متعدد كه مهمترين منابع تأمين آب اين شهر به شمار مي‌رفتند، نخلستان‌ها و باغ‌هاي مركبات و نيز آثار تمدن شش هزار ساله «آراتا» از ديدني‌هايي است كه به راستي در طبيعت نفس گیر كوير، نفس هر طبيعت گردی را می گیرد! جالب آنكه گرمای مذکور در حالي گريبان مردمان شهداد را گرفته كه 40 كيلومتر بالاتر، يعني در سيرچ مردم هنوز از بخاري براي گرم كردن خود استفاده مي‌كردند و حتا همان روز عزيمت گروه به منطقه شاهد بارش شديد باران و حتا برف در ارتفاعات آن بوديم. در صورتي كه در كمپ كويري كلوت‌ها دماي هوا بيش از 35 درجه‌ي سانتي‌گراد بود.

يكي ديگر از عوارض استثنايي لوت، وجود بزرگترين نبكاهاي جهان در حاشيه‌ي غربي آن است. در حدود 20 کيلومتري شهداد، درختان و درختچه‌هاي گز در گلدان‌هاي بياباني لوت جاي گرفته‌اند که به آن نبکا يا تله‌ي گياهي گفته مي‌شود. نبكا‌ها در نزديكي گرم‌ترين نقطه جهان در شهداد مي‌رويند و گاه طول آنها به 10 متر مي‌رسد. در حالي که ارتفاع بلندترين نبکاهاى صحراهاى آفريقا به زحمت به سه متر هم مي‌رسد . زمين‌هاي بين نبکاها پوشيده از ماسه است. نبکاها عموماً در سطح همواري مي‌رويند که ميزان ماسه آن متوسط و سطح آب زيرزميني آن بالا و يا رطوبت كافي براي رشد گياه در آن فراهم باشد. عناصر تشکيل دهنده‌ي نبکا شامل ماسه، لاي، رس و سيلت است. شکل نبکا تابعي است از اندازه، تراکم و ميزان رشد گياه ميزبان. در کوير لوت گونه گز (Tamarix) از عمده‌ترين گونه‌هاي ميزبان نبکاها است.

     با اين وجود، نبايد از ياد برد كه در حاشيه‌ي غربى دشت لوت، جز در منطقه‌ي بم، هيچ ناحيه‌ي ديگري به اين اندازه از آب دايمى برخوردار نبوده  و به همين دليل از هزاران سال پيش، اطراف شهداد (خبيص) بزرگترين سكونتگاه انساني استقرار داشته است. گفتني آنكه از سمت شرق فاصله‌ي شهداد تا دشت لوت در حدود ۳۰ كيلومتر و مشرف به جلگه‌اى است به نام تكاب كه بخش اصلى خبيص را تشكيل مى‌دهد. آب دايمى شهداد از رودخانه‌ي درختنگان تأمين مى‌شود. اين رودخانه از ارتفاعات «هى نامان» سرچشمه مى‌گيرد و از راه دره‌ي درختنگان عبور مى‌كند، در مدخل تنگه‌ي چهار‌فرسخ به طرف شمال منحرف مى‌شود، سپس از طريق آبادى «ابراهيم‌آباد» به سوى لوت جريان مى‌يابد.
    در بيابان لوت و در فاصله‌ي چهل كيلومتري شمال شرقي شهداد و در مساحتي بيش از ۱۱هزار كيلومتر مربع (به عرض متوسط۸۰ كيلومتر و طول متوسط ۱۴۵كيلومتر)،  ناهمواري‌هاي خاصي به نام كلوت‌ها وجود دارد كه بزرگترين عوارض طبيعي و كلوخي دنيا و نيز منحصر به فردترين عارضه‌ي كوير به شمار مي‌روند. عارضه‌اي كه از دور به خرابه‌هاي شهري بزرگ مي‌ماند با ساختمان‌هاي كوتاه و بلند، كوچه پس كوچه‌هاي باريك و فراخ، گنبد و برج و ... البته شهري وجود ندارد! امّا فرسايش شديد آبي و بادي در اين ناحيه، تظاهرات ديداري ناهمتا و بديعي را به معرض ديد نهاده است كه از آن با عنوان «شهر افسانه‌اي كلوت‌ها» يا «شهر خيالي» و يا «بيابان‌هاي شهري» ياد ‌شده و بيننده از ديدنش ساعت‌ها غرق در حيرت خواهد شد. حيرتي كه هنوز هم اعضاي گروه را چون صدها ايرانگرد و جهانگرد پيش از خود، رها نكرده است. 

در لوت، ابري بودن آسمان خيلي به دادمان رسيد!

     يك ويژگي منحصر به فرد ديگر لوت، علاوه بر داشتن بزرگترين كلوت‌ها و نبكاهاي جهان، آن است كه به باور بسياري از پژوهشگران، از جمله «فرج‌الّله محمودي » و «پرويز كردوانى »، اساتيد دانشگاه تهران، قطب گرمايى زمين نيز در همين كوير نهفته است و با ثبت دماى ۱۰۰ درجه‌ي سانتي‌گراد به گرم‌ترين نقطه‌ي كره‌ي زمين نيز مشهور است.
     سازمان ميراث فرهنگي و گردشگري كشور حدود سه سال است كه در کنار کلوت‌هاي لوت، كمپي كويري را  بنا نهاده كه به آن «کوتوها» گويند. کوتو در زبان محلي به معني آلاچيق است. سايت کوتوها متشکل از کوتوهايي است که به شکل سنتي ساخته شده‌اند تا به گردشگران نشان دهند در کوير چگونه بايد از گرما فرار کرد. تك نگهبان كمپ مي‌گويد: بيش از يك ميليارد تومان اينجا هزينه شده است. امّا به نظر مي‌رسد در شرايط كنوني حراست و حفاظت از آنچه كه بنا شده است، در اولويت قرار نداشته و تقريباً اين سرمايه‌ي ملّي رها شده است. آن هم در هنگامي كه رسماَ سال 1385 را سال گردشگري شهداد  نام نهاده‌اند . شايان ذكر آنكه اين كمپ آلاچيق‌هايي با سطح سيماني و ديواره‌ها و سقف چوبي دارد و به امكاناتي چون برق و سرويس بهداشتي هم مجهز است.

ريگزارهاي زيباي لوت

ادامه دارد ...