مهار بيابان‌زايي

گزارشي از برپايي همایش روز جهاني علم با حضور مديركل يونسكو در بوداپست مجارستان؛ به مناسبت اهداي جايزه به دكتر آهنگ كوثر

                                                   19 الي 21 آبان ماه 1384

همايش جهاني دانش براي صلح و سازندگي با حضور بيش از ‪ پانصد تن از دانشمندان و محققان كشورهاي مختلف جهان توسط سازمان علمي، فرهنگي و آموزشي ملل متحد (يونسكو) در فرهنگستان علوم مجارستان برگزار شد. در اين همايش بين‌المللي كه به مدت دو روز در بوداپست پايتخت مجارستان برگزار شد، هفت جايزه از سوي يونسكو به محققان مشهور بين‌المللي اعطا شد. نخستين جايزه در سال ‪  دو هزار و یک ميلادي به يك دانشمند استراليايي تعلق گرفت، اما طرح‌هاي ارايه شده در همايش دوسالانه سال دو هزار و سه ‪  شايسته­ي دريافت جايزه تشخيص داده نشد.

دكتر آهنگ كوثر[1] امّا روز پنجشنبه در نوزدهمين روز از آبان ماه سال 1384، اين جايزه­ي نفيس را از دست كوييچيرو ماتسورا كه براي دومين­بار در دوران تصدي مديركلي يونسكو به مجارستان سفر كرده بود، دريافت كرد. دكتر كوثر از سال 1351 كار خود را از پژوهش درباره پخش سيلاب در شهرستان ممسني فارس شروع كرد و از سال 63 تاكنون طرح­هاي آبخوانداري - Aquifer Management - در منطقه­ي گربايگان فسا و ديگر مناطق كشور به اجرا گذاشته است؛ عاملي كه سبب شد از او با عنوان پدر آبخوانداري ايران ياد كنند. وي داراي مدرك تحصيلي دكتراي مهندسي آبياري با گرايش آب شناسي جنگل از آمريكا است. شايان توجه آنكه همايش روز جهاني علم با عنوان «دانش، اخلاق و مسووليت» با سخنان رييس جمهور و وزير امور خارجه مجارستان و نيز مديركل يونسكو در شهر بوداپست آغاز به كار كرد. پس از پايان مراسم افتتاحيه، ماتسورا جوايز امسال يونسكو در حوزه­ي علوم را به برندگان از جمله دكتر سيد آهنگ كوثر از ايران اهدا كرد. سپس در جلسه‌اي با حضور رييس جمهور مجارستان و تعدادي از برندگان جايزه نوبل بر اهميت توسعه پايدار و فعاليت‌هاي فرهنگي تاكيد شد.

اينك توجه شما خوانندگان عزيز اين خانه­ي مجازي را به متن كامل سخنان حكيمانه و در عين حال ساده و صميمانه­ي اين عزيز فرزانه و دانشمند حقيقتاً خاكي جلب مي­كنم؛ بخصوص در آن فراز كه به شدّت بر سياست انبوه­سازي سدهاي بزرگ آبي در اين كشور مي­تازد و يادمان باشد، آخرين قرباني اين سدهاي غول­پيكر و بي­احساس، ديرينه­ترين و پرافتخارترين كهن­زادبوم­هاي ما را در پاسارگاد و تنگه­ي بلاغي (در اين تنگه ي ۱۸ كيلومتري - كه در ۹ كيلومتري پاسارگاد قرار گرفته است - طى بررسيهاى مقدماتى انجام شده توسط ژاپني هابيش از ۱۳۰ اثر تاريخى و باستانى به دست آمده است كه آخرين آن به دوره پيش از تاريخ بازمى گردد) مورد هجوم قرار داده است.

به نام روان کننده­ی تند آبها و پروردگار آبرفتهای درشت دانه

عالیجنابان شرکت کنندگان پر آوازه!

به راستی مفتخرم که در این مجمع بلند پایه حضور یافته،  و مایلم که مراتب سپاسگزاری ژرف خود را ، از آنها که این رخداد را میسر ساخته اند، ابراز کنم؛

از دولت جمهوری اسلامی ایران، به خاطر پشتیبانی های ارزنده اش از کوشش­های پژوهشی این خدمتگزار در 26 سال گذشته؛

از دولت جمهوری عربی لیبی، به خاطر سرمایه گذاری به منظور اعطای جایزه ی بین المللی رودخانه های بزرگ ساخته ی دست بشر؛

از دفتر یونسکو تهران، به خاطر آگاه کردن این جانب از جایزه ی مزبور؛

از کمیته ی ملی ایرانی یونسکو، به خاطر نامزدی این جانب برای دریافت این جایزه ی معتبر؛

از برنامه ی بین­المللی آبشناسی یونسکو، برای فراهم آوردن امکانات حضور این جانب در این محفل علمی؛

از فرهنگستان علوم مجارستان، به خاطر سازماندهی کنکاشگاه جهانی علوم؛

از هیات ناشناس داوران بین المللی، برای سر بلند کردن این جانب با دریافت جایزه؛

از دانشگاه ایالتی اورگن، برای پرورشی شایسته در سال های شکل پذیری؛

از همکاران گرانسنگم که بخشی از زندگی خود را فدای آرمان سیراب سازی انسان و زمین کردند؛ و

دست آخر، ونه به هیچ وجه آخرین، از همسرم که زندگی در بیابانها با مهار کننده ی سیلابها را بر آسایش زیستن آسوده در خانه ترجیح داد.

بزرگواران!

دنیا با بحرانی روبرو است که از تمام تهدید­هایی که نسل کنونی با آن دست به گریبان است،  و نسل­های آینده را به مبارزه خواهد طلبید، سهمناک­تر می­نمايد. بسیاری از مردمان کشورهای در حال توسعه،  که بیشتر آنها در بیابان­ها واقع شده­اند،  به آب سالم دسترسی ندارند. آنها با خشکسالی­های پی در پی، که سالیانی دردناک ادامه دارد، روبرو هستند. بختیاران در قحطی­ها،  یا با بیماری­های ناشی از  مصرف آبهای آلوده دست از دنیا می­شویند. تیره­بختان زنده می­مانند تا مرگ تدریجی عزیزانشان را، در کمال بیچارگی، شاهد باشند.  ما می­توانیم به آنها کمک کنیم تا خود را یاری کنند. ما می­توانیم آنها را از سیاست حضرت یوسف (ع) آگاه کرده، و برای تحقق آن یاریشان کنیم.

           رخداد خشکسالی و سیل روال همیشگی بیابان­ها بوده  و امری استثنایی نیست. بیشتر بیابان­ها از نعمت میلیون­ها کیلومتر مکعب آبرفت درشت دانه، که توان نگاهداری میلیون­ها متر مکعب آب را دارند، برخوردارند. آبی که به مصرف آبیاری و آشامیدن می­رسد.

          آب را از تنداب بگیرید، چیزی باقی نمی­ماند. آبخوان را از سیلاب انباشته و بخردانه مصرف کنید.  تنها آبی را که انبار کرده­اید، بیرون آورده  و اجازه دهید که تغذیه­ی طبیعی، نامدیریت سالیان دراز آبهای زیر­زمینی را جبران کرده و آبخوان­ها را به وضعیت پیش از اختراع تلمبه باز گرداند.  سود جانبی این کوشش­ها داشتن محیطی سبز و سالم است.  آبیاری سیلابی غلات، علوفه و درختان در بیابان­های فاقد آبرفت­های درشت­دانه در ترسالی­ها، تحمل خشکسالی­ها را آسان­تر خواهد کرد.  و بدین ترتیب، دو هدف عمده از اهداف هشتگانه­ی توسعه­ی سازندگی هزاره تأمین خواهد شد.

انگاره­های گسترش سیلاب

نه تنها میانگین بارش سالانه­ی سرزمین­های خشک اندک است، بلکه تغییرات آنها بسیار زیاد می­باشد. بنابراین، امکان دریافت بارش مطلوب، و در زمان مورد نظر، ناچیز است. بدین ترتیب،  آب، گرانبها­ترین کالا، و سیل فراهم آورنده­ی بیشترین مقدار آن در بیابان­ها است.

بافت و ژرفای خاک دو عامل مهم تعیین کننده­ی گنجایش آب قابل استفاده به شمار می­روند.

آب، عامل فرسایش،  می­تواند احیا کننده­ی زمینهای فرسوده باشد. ته­نشینی مواد معلق مغذی  بر روی زمین­های فرسوده ی کم شیب بافت و ژرفای آنها را بهبود بخشیده، و گنجایش آب قابل استفاده ی خاکها را می­افزاید.

تبخیر فراوان از آبهای سطحی،  رسوبگیری زودرس،  به زیر آب رفتن سکونتگاه­ها و کشتزارها، کوچ اجباری ساکنان محل­های آبگیرها و سدها،  نشت مخازن،  زلزله و دیگر زیان­های زیست محیطی،  و بالاخره هزینه­های نجومی و مدتهای دراز که برای ساختن آنها لازم است،  سد­ها را  در بیشتر موارد دانش و فنی نا بجا برای بیابان­ها جلوه می­دهد.  افزون بر آن،  سد­ها چندان سودی به ساکنان آبخیز­ها،  که آب مخازن را تامین می­کنند، نمی­رسانند. آنها نه تنها بیشتر آبی را که طبیعت به ما ارزانی می­دارد،  بلکه خاکهای سطحی را  که به هیچ گونه جایگزین نمی­شوند، از دست می­دهند. بنابراین، بایستی روان آبهای گل آلود مهار شده و برای ساختن خاک زراعی،  تولید خوراک ، علوفه و چوب،  و یا انباشتن آبخوان­ها، مورد بهره­وری قرار گیرند. سود جانبی این کوشش­ها، کاهش زیان­ها و تلفات سیل است.

دعا می­کنم که این انجمن گرانسنگ پیشنهاد مرا در قطعنامه بگنجاند: « آب بایستی مانند هوا به عنوان دارایی تمام ساکنان کره­ی زمین شناخته شود.» این امر با توجه به وجود رودها و آبخوان­های برون و درون­مرزی گریز ناپذیر است.

طبیعت همه ساله حجمی مشخص از بارش را بر کره ی زمین ارزانی می دارد،  لکن توزیع آن،  با توجه به مکان و زمان، یکسان نیست. بنا بر این،  شایسته است که تمام ملتها راهبرد حضرت یوسف (ع) را بکار بسته و یکدیگر را هنگام نیاز یاری رسانند.

آب بایستی به عنوان عامل صلح و سازندگی،  شعارهای کنکاش جهانی علوم،  شناخته شوند.